Tradycje górnicze na ziemiach polskich kształtowane były w XX w. głównie przez krakowską Akademię Górniczą i jej absolwentów zatrudnionych w górnictwie. Wywodzą się one z tradycji, które pojawiły się w Europie już w XIII i XIV w. To w ich rozwój na przełomie XVII i XIX wieku zaangażowane były najstarsze uczelnie górnicze w Europie, wśród których można wymienić Freiberg (1769), Petersburg (1773), paryską École des Mines (1783), Clausthal (1810), Leoben (1849), Przybram (1869), i później krakowską Akademię Górniczą (1919). Na ziemiach polskich tradycyjne święto „Barbórki” celebrowane było 4 grudnia, w dniu św. Barbary, patronki górników od połowy XVIII w. Dziś górnicze święto jest obchodzone we wszystkich kopalniach podziemnych, odkrywkowych i otworowych. Obchody tego święta w Polsce, Czechach, Niemczech, Austrii i innych krajach mają wspólne korzenie, choć polska karczma piwna jest szczególnie cennym i pielęgnowanym reliktem obyczajowości górniczej w skali całej Europy.[1]. I właśnie na AGH do dzisiaj realizowany jest najpełniejszy, historyczny scenariusz karczmy piwnej. Z tradycji tej czerpią zaś najlepsze wzory absolwenci AGH zatrudnieni w największych kopalniach węgla, rud, soli itp., organizując tam świetne zebrania gwarków. Szacunek dla tradycji nie wyklucza oczywiście różnych form uatrakcyjnienia spotkań gwareckich, np. przedstawienia w humorystycznym kształcie bieżących problemów polskiego górnictwa.

Dużą rolę w krzewieniu tradycji górniczych w AGH odegrał profesor Witold Żabicki, który doprowadził do wprowadzenia tradycyjnego „Skoku przez skórę” w AGH, a jako starosta górniczy, jadąc na koniu, prowadził pochody lisów i braci górniczej na krakowski Rynek Główny. Kolejnym, propagatorem tradycji górniczych był profesor Jan Jewulski, który przejął zaszczytne obowiązki starosty i mistrza ceremonii. Obecnie tę funkcję pełni dr hab. inż. Wacław Andrusikiewicz. Podstawowymi elementami obrzędów barbórkowych są „Pochód lisów”, „Skok przez skórę”, „Karczma piwna” oraz „Comber babski”, który jest damską odmianą karczmy. Tradycyjna „Karczma piwna” w wielu miejscach ewoluowała w „Biesiadę górniczą”. Ta nowa forma spotkań braci górniczej dopuszcza udział w nich kobiet, czyli tak zwanych gwarków ułomnych, gwarczyniących lub lisic.

„Pochód lisów”

Obchody Dnia Górnika w AGH rozpoczynają się każdego roku 4 grudnia uroczystym „Pochodem lisów”. Studenci i pracownicy Uczelni, po zmroku około godz. 17.00 zbierają się na ulicy Krupniczej i wyruszają przez centrum Krakowa, ulicą św. Anny, przez Rynek Główny i ulicą Szewską do kolegiaty św. Anny, gdzie celebrowana jest uroczysta Msza Święta "Barbórkowa", dla wszystkich górników regionu małopolskiego. Na czele pochodu górniczego kroczy starosta górniczy w asyście świty z lampami górniczymi, poczty sztandarowe, reprezentacyjna orkiestra dęta AGH, a w powozach władze naszej Alma Mater oraz profesorowie.

Pochodów na wiele lat zaniechano, głównie ze względów organizacyjnych. Tradycja ta odrodziła się z końcem lat dziewięćdziesiątych, przy dużym zaangażowaniu profesora Piotra Czai i wsparciu profesora Bronisława Bachańskiego. Wtedy znów początkowo na ulicy Czystej, a teraz Krupniczej, studenci i pracownicy Wydział Inżynierii Lądowej i Gospodarki Zasobami gromadzą się licznie i maszerują przy dźwiękach górniczych orkiestr ulicami miasta przypominając dumnie tę malowniczą tradycję.

„Skok przez skórę”

Jest to przede wszystkim uroczyste przyjęcie nowych adeptów sztuki górniczej, czyli lisów, do grona gwareckiego. Skok przez skórę, który najwierniej zachowuje tradycje, odbywa się tuż po uroczystym posiedzeniu Senatu. Wybrana, nieliczna grupa wyróżnionych studentów, dostępuje zaszczytu uczestniczenia w skoku przez skórę. Przez skok i opasanie skórą górniczą adept staje się „człowiekiem ze skórą”, przynależącym do stanu górniczego. Następuje symboliczne przekazanie młodszym rocznikom sztandaru Uczelni i ognia. [2]

Na krużgankach pierwszego piętra w holu głównym A-0 pojawia się Senat AGH w togach. Na czele kroczy mistrz ceremonii w czarnym mundurze galowym, w czaku górniczym na głowie, z bardą górniczą w prawej dłoni. Schodzą schodami i ustawiają się w holu.

Kantor z chórem śpiewa pieśń „Gaudeamus igitur” z przyśpiewkami. Następnie z pierwszego piętra schodzą kontrapunkci ze szpadami górniczymi w pochwach. Ustawiają się po obu stronach wnęki na podeście schodów, przy figurze Stanisława Staszica. Wyciągają szpady górnicze do pozycji „na ramię broń”. Z pierwszego piętra schodzi poczet sztandarowy oraz studenci wchodzący w skład nowego pocztu sztandarowego. Poczet sztandarowy staje przed Senatem z prawej strony bryły węgla, a nowy z lewej. Orkiestra i chór wykonują „Pieśń studentów AGH”. Gdy dźwięki pieśni umilkną, na drugim piętrze pojawia się Lis Major, a na schodach wiodących z trzeciego piętra rząd lisów z podniesionymi lampami górniczymi. Chór śpiewa pieśń „Zieleni się jodła”, a następnie Lis Major zaczyna prowadzić lisów do skoku przez skórę przy narracji chóru: „Idą, idą lisy z góry…”, a następnie „Kto z góry idzie tam…”. Kontrapunkci zatrzymują skrzyżowanymi szpadami górniczymi Lis Majora i razem schodzą z nim do bryły węgla.

Lis Major, wchodzi na bryłę węgla. Następuje dialog między Promotorem a Lisem Majorem. Funkcję Promotora pełni zwykle Dziekan Wydział Inżynierii Lądowej i Gospodarki Zasobami.

Po słowach: „Wobec tego w imieniu starszej braci górniczej przyjmuję do naszego grona, a skokiem przez skórę i przypięciem tejże pasuje Was na górników”, odbywa się skok przez skórę. Po skoku przez skórę adept górniczy przyklęka, Lis Major uderza przyjmowanego płazem szpady górniczej po lewym barku i następuje przepasanie tejże osoby skórą przez Ojców chrzestnych (na ogół jest to Rektor lub Dziekan oraz ciesząca się estymą Stara Strzecha). Skaczący odchodzi i ustawia się w trójrzędzie ze swoimi kolegami. Po zakończeniu skoków chór śpiewa Hymn górniczy. Lis major i kontrapunkci podczas hymnu salutują bronią. Pozostali przyjmują postawę na baczność. Przy dźwiękach werbli chorąży z dwoma asystującymi mu studentami, trzymającymi zapalone pochodnie podchodzi do środka. Z drugiej strony podchodzi nowy poczet sztandarowy. Oba poczty ustawiają się naprzeciwko siebie i następuje przekazanie sztandaru, a asysty pocztu sztandarowego wymieniają pochodnie.

Po przekazaniu sztandaru następuje upamiętnienie zmarłych górników. Orkiestra gra „Karolinkę”. Przy jej dźwiękach Lis Major z Kontrapunktami po bokach, a za nimi nowo przyjęte lisy, formują kolumnę trójkową i wychodzą na pierwsze piętro, w korytarzu przed rektoratem tworząc szpaler. W tym czasie Mistrz ceremonii prowadzi Rektora wraz z członkami Senatu pod rektorat. Rektor składa podziękowania oddając pokłon sztandarowi. Na tym kończy się uroczystość „Skoku przez skórę”.

Karczma górnicza, biesiada górnicza, comber

Tradycyjna Karczma piwna to forma męskiego biesiadowania, podczas którego zanikają występujące podczas pracy między poszczególnymi grupami gwarków podziały. Tworzą na nim swoistą wspólnotę. Karczma piwna to wspólne śpiewanie, a piosenki bywają lubieżne i sprośne, jak to w męskim gronie. Śpiewom towarzyszy opowiadanie dowcipów i anegdot oraz urządza się wymyślne zabawy, a także konkursy i zakłady. Zwykle zabawę kończył ostatni konkurs zwany pojedynkiem piwnym. W roku 2012 przy dużym zaangażowaniu profesor Edyty Brzychczy i wsparciu ze strony ówczesnego Dziekana, profesora Piotra Czai zorganizowano Comber babski, będący damską odmianą Karczmy. Formuła tego spotkania zakładała późniejsze dołączenie do niego uczestników Karczmy piwnej.

Do wprowadzenia zmian w tradycyjnie organizowanej Karczmie przyczynił się profesor Bronisław Barchański, który zapraszając licznych zagranicznych gości płci obojga, przekształcił ją w Biesiadę studencką, dopuszczającą również uczestnictwo coraz liczniejszej na Wydziale grupy studentek. Kolejnej odmiany oblicza spotkań gwareckich dokonał w roku 2016 Dziekan profesor Marek Cała, który połączył organizowane na Wydziale Górnictwa i Geoinżynierii Biesiadę studencką, Karczmę i Comber w jedną Biesiadę górniczą.

Znaczącą rolę w krzewieniu tradycji górniczych wśród studentów odegrali niewątpliwie prezesi karczm piwnych i kontrapunkci, wśród których można wymienić rozsławione nazwiska takie jak Jerzy Teodor Śliż, Tadeusz Szponder, Ryszard Morawa, Zbigniew Tajchman, Piotr Małkowski, jak również kontrapuntki combrów Anna Młynarczykowska, Aneta Napieraj, Katarzyna Pawlecka i Sylwia Cygan-Korecka.

Zwieńczeniem uroczystości Barbórkowych na AGH jest odbywające się corocznie Spotkanie Gwarków. Od czterech lat jego forma uległa zmianie – Stare strzechy celebrują podsumowanie roku górniczego z adeptami sztuki górniczej płci obojga w ramach „Biesiady Górniczej”. Biesiadę górniczą otwiera Dziekan Wydziału, to on przypomina krótko znaczenie górniczej tradycji i powołuje władzę „absolutną”, czyli „Wysokie, a w Sprawach Piwnych Nigdy Nieomylne Prezydium” oraz jego Prezesa. Kolejnym punktem spotkania jest wykonanie skróconej wersji „Skoku przez skórę”.

Biesiadę rozpoczyna Prezes, który powołuje i prezentuje dwóch Kontrapunktów, a biesiadujący podzieleni są na dwie Tablice: wyższą i niższą. To właśnie na Kontrapunktach spoczywa odpowiedzialność za to, by nie milkły pieśni górnicze i by były przedmiotem rywalizacji między tablicami. Wysokie Prezydium powinno wynagradzać lub karać za dobrze lub marnie wykonaną pieśń. W śpiewach pomaga dobrze przygotowany do swej roli zespół muzyczny oraz kantor. Kolejnymi punktami programu biesiady są punkty stałe, zapożyczone wprost z karczm piwnych, a mianowicie: powołanie głównego piwoleja, ślubowanie piwne, wspólne biesiadowanie braci górniczej, których zwieńczeniem jest ustanowienie anarchii piwnej.

Celebrowane co roku spotkania barbórkowe wedle prawa piwnego łączą pokolenia, uczą szacunku do tradycji i do Naszej Almae Matris.

Literatura:
[1] Jerzy Górecki, Edyta Sermet, Tradycje górniczej karczmy piwnej, Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, pod red. P.P. Zagożdzona i M. Madziarza, Wrocław 2008
[2] Artur Bęben, Górnicza lampa się pali…, Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne AGH, Kraków 2008